Η ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΚΥΚΛΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

                              Η ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ 

                                           ΤΗΣ ΚΥΚΛΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Δημήτριος Κ. Κωνσταντινίδης* 

Εισαγωγή

Σε αυτό το άρθρο παρουσιάζεται μια σύντομη εξέταση του ρόλου της μεταλλευτικής βιομηχανίας στην Κυκλική Οικονομία, δηλαδή το νέο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης που έχει σαν στόχο τη μεγιστοποίηση της παραγόμενης αξίας από τα υλικά που χρησιμοποιούμε. Στην πράξη, αυτό συνεπάγεται την υπεύθυνη παραγωγή και χρήση τους για όσο το δυνατόν περισσότερο χρόνο. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με ένα σωστό σχεδιασμό και χρήση των προϊόντων που να λαμβάνει υπόψη την ανακύκλωση και την διαχείριση των απορριμμάτων. Εγείρει, επίσης, θεμελιώδη ερωτηματικά σχετικά με τη δομή των αλυσίδων αξίας των προϊόντων και τον τρόπο με τον οποίο διασυνδέονται με τον κόσμο γύρω τους.

Στην πραγματικότητα η ιδέα αντικατοπτρίζει την άποψη του Διεθνούς Συμβουλίου της Μεταλλευτικής Βιομηχανίας για τον τρόπο διαχείρισης των ορυκτών πόρων και τη βιώσιμη επέκταση του κύκλου της ζωής τους. Αποτελεί μία από τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης, σύμφωνα με την οποία οφείλουμε να στηρίζουμε τον υπεύθυνο σχεδιασμό, τη χρήση, την επαναχρησιμοποίηση, την ανακύκλωση και τη διαχείριση των απορριμμάτων των προϊόντων που περιέχουν μέταλλα και ορυκτά.         

Παρουσιάζονται τα βασικά χαρακτηριστικά της κυκλικής οικονομίας και διερευνάται η τρέχουσα και πιθανή μελλοντική συνεισφορά της εξόρυξης μετάλλων σε τέτοια οικονομική διαχείριση. Πάνω απ’ όλα, η κυκλική οικονομία προϋποθέτει μια αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τη χρήση των ορυκτών και των μετάλλων στην αλυσίδα παραγωγής έως και την απόρριψη τους με τη συνεχή χρήση και επαναχρησιμοποίηση τους. 

Τα παραδείγματα κυκλικότητας στον τομέα της εξόρυξης μετάλλων, όπως η ανακύκλωση, η επαναχρησιμοποίηση ή/και αποσυναρμολόγηση τους, αποτελούν μέρος της ιδέας της κυκλικής οικονομίας και θέτουν τα θεμέλια για επέκταση του μοντέλου αυτού και σε άλλα προϊόντα. Οι μοναδικές ιδιότητες των μετάλλων – όπως η αγωγιμότητα, η αντοχή, η ανθεκτικότητα και η ανακυκλωσιμότητα – καθιστούν την επέκταση της χρήσης τους ζωτικής σημασίας για την επίλυση των προκλήσεων της σημερινής, αλλά και των μελλοντικών γενιών.

Η έννοια της Κυκλικής Οικονομίας

Το όραμα του Ιδρύματος «Ellen MacArthur» αναφορικά με την κυκλική οικονομία είναι ένα αναγεννητικό  βιομηχανικό σύστημα που να αντικαθιστά το «τέλος της ζωής» των προϊόντων της ύλης, μέσα από την αποκατάσταση τους και τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Επίσης, καταργεί τη χρήση τοξικών χημικών ουσιών, που εμποδίζουν την επαναχρησιμοποίηση των υλικών και στοχεύει στην εξάλειψη των απορριμμάτων μέσω ενός ποιοτικού σχεδιασμού των υλικών, των προϊόντων, των συστημάτων παραγωγής και, στο πλαίσιο αυτό, και των επιχειρηματικών μοντέλων[1].

Στηρίζεται σε λίγες απλές αρχές.

Πρώτα απ’ όλα, στον πυρήνα μιας κυκλικής οικονομίας είναι ο σχεδιασμός της «εξάλειψης» των αποβλήτων. Σε αυτό το σύστημα δεν υπάρχουν απόβλητα, γιατί τα προϊόντα σχεδιάζονται και βελτιστοποιούνται για μια κυκλική διαδικασία αποσυναρμολόγησης και επαναχρησιμοποίησης. Οι επί μέρους  κύκλοι των προϊόντων καθορίζουν την κυκλική οικονομία και την διαφοροποιούν από την απόρριψη και την ανακύκλωση, όπου χάνονται μεγάλες ποσότητες ενσωματωμένης ενέργειας και εργασίας.

Δεύτερον, η κυκλικότητα εισάγει την αυστηρή διαφοροποίηση μεταξύ των αναλώσιμων και ανθεκτικών συστατικών ενός προϊόντος. Σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει σήμερα, τα αναλώσιμα υλικά στην κυκλική οικονομία αποτελούνται - σε μεγάλο βαθμό - από βιολογικά ή «θρεπτικά συστατικά» που είναι τουλάχιστον μη τοξικά - και πιθανώς ακόμη και ωφέλιμα - και μπορούν να επιστραφούν με ασφάλεια στη βιόσφαιρα — άμεσα ή μέσα από μία διαδικασία διαδοχικών χρήσεων. Από την άλλη, τα ανθεκτικά υλικά, όπως οι μηχανές ή οι υπολογιστές, είναι κατασκευασμένα από τεχνικά συστατικά ακατάλληλα για τη βιόσφαιρα, όπως τα μέταλλα και τα περισσότερα πλαστικά. Αυτά έχουν σχεδιαστεί από την αρχή για επαναχρησιμοποίηση.

Τρίτον, η ενέργεια που απαιτείται για την τροφοδοσία αυτού του κύκλου θα πρέπει να είναι ανανεώσιμη από τη φύση της και πάλι για να μειωθεί η εξάρτηση από τους φυσικούς πόρους και να αυξηθεί η ανθεκτικότητα του συστήματος.

Πώς η μεταλλευτική βιομηχανία συμβάλλει στην κυκλική οικονομία;

Τα μέταλλα είναι ως επί το πλείστο πολλαπλώς ανακυκλώσιμα. Πολλά έχουν εγγενή χαρακτηριστικά όπως η ανθεκτικότητα, η αντοχή και οι αντιδιαβρωτικές ιδιότητες, που βελτιώνουν τη βιωσιμότητα των προϊόντων στα οποία χρησιμοποιούνται: ενισχύουν τη μακροβιότητα, μειώνουν τις απαιτήσεις συντήρησης και παρέχουν καλύτερη λειτουργικότητα. Η αξία τους ενισχύει τα ποσοστά ανάκτησής τους, ενώ υπάρχει ήδη σημαντική υποδομή για τη επαναχρησιμοποίηση, την ανακατασκευή και την ανακύκλωση τους.

Το Σχήμα 1 απεικονίζει τα κύρια στάδια του κύκλου ζωής των ορυκτών και μετάλλων και διαφοροποιεί τις ευθύνες διαχείρισης της εξόρυξης και της παραγωγής των μετάλλων (επισημαίνεται με πράσινο χρώμα) και τις ευθύνες διαχείρισης των προϊόντων (επισημαίνεται με μπλε χρώμα).

Σχήμα 1: Τα κύρια στάδια του κύκλου ζωής των ορυκτών και μετάλλων.

Η εξόρυξη

Είναι γενικά γνωστό ότι η εξόρυξη δημιουργεί σημαντικό όγκο αποβλήτων (άχρηστα πετρώματα, υπερκείμενα, εκπομπές ρύπων, απορρίμματα, λάσπη επεξεργασίας νερού και νερό ορυχείων). Ωστόσο, υπάρχουν μορφές κυκλικότητας που μπορούμε να επιδιώξουμε στο πλαίσιο των εργασιών εξόρυξης.

Ορισμένοι μάλιστα Εθνικοί Σύνδεσμοι Εξορυκτικών Επιχειρήσεων έχουν αναπτύξει καθοδηγητικά προγράμματα για να βοηθήσουν τα μέλη τους να πληρούν υψηλά πρότυπα και να μοιράζονται τις βέλτιστες πρακτικές σε μια σειρά επιχειρησιακών δραστηριοτήτων και των επιπτώσεων από αυτές. Στον Καναδά, για παράδειγμα, η Ένωση Εξορυκτικών Επιχειρήσεων της χώρας έχει αναπτύξει την πρωτοβουλία “Towards Sustainable Mining” («TSM»), δηλαδή “Για μια Βιώσιμη Εξόρυξη”, ένα υποχρεωτικό πρόγραμμα για τις εταιρείες-μέλη της, που έχει σχεδιαστεί για να οδηγήσει σε βελτιώσεις των εργασιών εξόρυξης και του κλεισίματος των ορυχείων. Η TSM περιλαμβάνει ανεξάρτητη επιβεβαίωση της ορθής εκτέλεσης των εργασιών και απαιτεί τη συμμετοχή των κοινοτήτων και άλλων ενδιαφερομένων ομάδων στην επίβλεψη του προγράμματος σε όλα τα επιμέρους μεταλλεία. Η TSM περιλαμβάνει πρωτόκολλα, εργαλεία και δείκτες αναφορικά με τα παρακάτω:

• Σχεδιασμό της διαχείρισης κρίσεων
• ­Διαχείριση της χρήσης ενέργειας και εκπομπών αερίων θερμοκηπίου
• Διαχείριση των απορριμμάτων
• Διατήρηση της βιοποικιλότητας
• Ασφάλεια και υγεία, και
• Ενίσχυση των ιθαγενών και των κοινοτήτων.

Ένα κορυφαίο παράδειγμα χρήσης ενέργειας χαμηλών εκπομπών άνθρακα στην εξόρυξη είναι το ορυχείο διαμαντιών Diavik του Rio Tinto στα βορειοδυτικά του Καναδά. Το ορυχείο διαθέτει αιολικό πάρκο 9,2 MW που αντισταθμίζει τη χρήση ντίζελ και ταυτόχρονα εξοικονομεί εκατομμύρια δολάρια σε κόστος καυσίμων.

Τελική επεξεργασία μετάλλων

Όπως και στις την εξορυκτικές εργασίες, έτσι και τα στάδια σύντηξης και εξευγενισμού των ορυκτών και μετάλλων υπάρχουν θέματα αποβλήτων που πρέπει να αντιμετωπιστούν, αλλά η κύρια συνεισφορά τους στην κυκλική οικονομία είναι μέσω της επεξεργασίας των υπολειμμάτων και των δευτερογενών μετάλλων. Πρωτογενείς μεταλλουργικές μονάδες συχνά χρησιμοποιούν σκραπ, σε συνδυασμό με πρωτογενή συμπυκνώματα, για την παραγωγή μετάλλων με διάφορες ποσότητες ανακυκλωμένου υλικού.  

 Υπάρχουν, επίσης, δευτερογενή χυτήρια που ειδικεύονται σε δευτερογενή υλικά. Για παράδειγμα, ήδη το 2015 το Naoshima Smelter and Refinery της Mitsubishi Materials επεξεργάστηκε περίπου 80.000 τόνους μετάλλου από ηλεκτρονικά σκραπ. Η εγκατάσταση παράγει χρυσό, ασήμι, χαλκό, παλλάδιο και άλλα πολύτιμα μέταλλα από πλακέτες κυκλωμάτων από το λεγόμενο «αστικό μεταλλείο» πεταμένων οικιακών συσκευών, προσωπικών υπολογιστών, κινητών και έξυπνων τηλεφώνων και άλλων ψηφιακών μηχανών. Η δυνατότητα διαχειρισμού ηλεκτρονικών απορριμμάτων καθιστούν τις μεταλλουργίες, όπως το Naoshima Smelter and Refinery, βασικούς κόμβους στην κυκλική οικονομία.

Στη βιομηχανία χάλυβα, οι δύο κύριοι δρόμοι παραγωγής είναι η υψικάμινος και η ηλεκτροκάµινος βολταϊκού τόξου, που αντιπροσωπεύουν περίπου το 70% και το 30% της παγκόσμιας παραγωγής χάλυβα, αντίστοιχα. Ο χάλυβας που παράγεται μέσω της δεύτερης οδού είναι συνήθως 88% ανακυκλωμένο σκραπ, αλλά μπορεί να φθάσει και το 100%.

Παραδείγματα χρήσης απορριμμάτων εξόρυξης

Τα μπάζα από πετρώματα χρησιμοποιούνται σαν επίχωμα, υλικό εξωραϊσμού και αδρανή στην οδοποιία.  Μερικές φορές μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πρώτη ύλη για τσιμέντο και σκυρόδεμα ή να τύχουν αργότερα επανεπεξεργασίας για την ανάκτηση ορυκτών και μετάλλων.

Τα απορρίμματα μαγγανίου χρησιμοποιούνται στην αγροτοδασοπονία, σε κτίρια και δομικά υλικά, σε επιστρώσεις, ρητίνες, γυαλί και υαλοπίνακες.

Τα πλούσια σε άργιλο απορρίμματα χρησιμοποιούνται για την κατασκευή τούβλων, πλακιδίων δαπέδου και τσιμέντου.

Η σκουριά χρησιμοποιείται συχνά για την κατασκευή δρόμων, καθώς και σε σκυρόδεμα και τσιμέντο.

Η κόκκινη λάσπη από βωξίτη είναι στερεό αλκαλικό απόβλητο που παράγεται σε εργοστάσια αλουμινίου. Η λάσπη αυτή χρησιμοποιείται ως βελτιωτικό εδάφους, στην επεξεργασία λυμάτων και ως πρώτη ύλη για γυαλί, κεραμικά και τούβλα.

Το νερό των μεταλλείων χρησιμοποιείται για την καταστολή της σκόνης και την επεξεργασία ορυκτών, σε βιομηχανικές και γεωργικές χρήσεις, ως ψυκτικό, και μερικές φορές ως πηγή πόσιμου νερού.

Η λάσπη από την επεξεργασία αποστράγγισης όξινων πετρωμάτων, η οποία είναι υψηλή σε σίδηρο, πωλείται στο εμπόριο για χρήση σε χρωστικές ουσίες.

Τέλος, τα χυτήρια περιλαμβάνουν μονάδες για τη μετατροπή του διοξειδίου του θείου σε θειικό οξύ, μια χρήσιμη βιομηχανική χημική ουσία.

Συμπεράσματα

Η συζήτηση για την κυκλική οικονομία έρχεται σε μια ιδιαίτερα προκλητική περίοδο στην ανθρώπινη ιστορία. Η κλιματική αλλαγή, οι πανδημίες, η αύξηση του πληθυσμού, η αστάθεια των τιμών του πετρελαίου και άλλων εμπορευμάτων, ο πληθωρισμός, η λειψυδρία, η υποαπασχόληση των νέων και οι αυξανόμενες ανησυχίες για την εισοδηματική ανισότητα είναι μερικές μόνο από τις προκλήσεις που επηρεάζουν τις κυβερνήσεις, τις επιχειρήσεις και τους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο.

Η κυκλική οικονομία, ως νέο οικονομικό μοντέλο, έρχεται να συνεισφέρει στην αντιμετώπιση ορισμένων πτυχών των πιο πάνω προκλήσεων. Η επαναχρησιμοποίηση, η ανακύκλωση και η ανάκτηση μετάλλων από ανθρωπογενείς συγκεντρώσεις θα συμβάλει στην προσφορά κρίσιμων πρώτων υλών για την ήπειρο μας. Οι μεγάλες εισαγωγές από την Ευρώπη μεταλλευμάτων, συμπυκνωμάτων, εξευγενισμένων μετάλλων, επεξεργασμένων ενώσεων, κραμάτων μετάλλων και τελικών προϊόντων απαιτούν τη δέσμευση της Ευρώπης για παγκόσμια υπεύθυνη προμήθεια με σκοπό τη μείωση των δυσμενών κοινωνικών και περιβαλλοντικών επιπτώσεων στις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού πρώτων υλών.

Το μεγάλο ερωτηματικό παραμένει η δική μας συμμετοχή στις προσπάθειες για ένα πράσινο μέλλον στηριγμένο στην κυκλική οικονομία και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Από εμάς θα εξαρτηθεί κατά πόσον οι «μεταλλωρύχοι των πόλεων» θα συμμετέχουμε στην όλη προσπάθεια. Χωρίς να μπούμε σε επικίνδυνες υπόγειες στοές. Χωρίς να κινδυνεύσουμε από την σκόνη των ορυχείων. Χωρίς να κατεβούμε σε βαθιά πηγάδια πλημμυρισμένα με νερό. Φθάνει να σηκωθούμε από τον καναπέ μας την ώρα των διαφημίσεων στην τηλεόραση για να ανακυκλώσουμε το παλιό μας κινητό ή τον υπολογιστή. Φθάνει ο Δήμαρχος μας να γεμίσει τις γειτονιές μας με κάδους ανακύκλωσης ή κάποιες επιχειρήσεις να αναλάβουν πρωτοβουλίες. Για να παράγουμε πολύ χρυσό, χαλκό, αλουμίνιο και σίδηρο από το «μεταλλείο της πόλης» μας.

Εικ. 1: Παραγωγή χρυσού και χαλκού από το «μεταλλείο της πόλης».

 * Διδάκτωρ Οικονομικής Γεωλογίας και Διευθυντής της Venus Minerals (Cyprus)

---

[1] Ellen MacArthur Foundation, Towards the Circular Economy, Volume 1: Economic and Business Rationale for an Accelerated

Transition, Cowes, Isle of Wight, Ellen MacArthur Foundation, 2012, page 7