ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΜΕΤΑΤΡΕΨΟΥΜΕ ΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΕ «ΘΗΣΑΥΡΟ»

 Πως ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΜετατρΕΨΟΥΜΕ ΕΝΑ πρόβλημα σε «θΗΣΑΥΡΟ»

Δημήτρης Κ. Κωνσταντινίδης,

Δρ. Οικονομικής Γεωλογίας και Μέλος του Δ.Σ. της Venus Minerals (Cyprus)

Περί τίνος πρόκειται;

Τα απόβλητα της εκμετάλλευσης ορυκτών πρώτων υλών  («ΟΠΥ») αποτελούν μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για το περιβάλλον, ειδικά στις περιπτώσεις στις οποίες η διαχείριση τους δεν συμβαδίζει με η σύγχρονη νομοθεσία. Γι’ αυτό, εξάλλου, η μεταλλευτική βιομηχανία εξακολουθεί να κουβαλά το επίθετο της «βρώμικης».

Η βιομηχανία αυτή περιλαμβάνει σύνθετες δραστηριότητες που ξεκινούν από την κοιτασματολογική έρευνα και καταλήγουν στην ανάπτυξη μεταλλείων, τον εμπλουτισμό των μεταλλευμάτων, την ανάκτηση των μετάλλων και την αναμόρφωση και αποκατάσταση του περιβάλλοντος.

Από την άλλη πλευρά, οι στόχοι της Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών, η εφαρμογή της Συμφωνίας του Παρισιού και η Πράσινη Συμφωνία της Ευρωπαϊκής Ένωσης («ΕΕ»), που περιλαμβάνουν και την Κυκλική Οικονομία, έχουν ως αποτέλεσμα την ευρεία χρήση ενός μεγάλου φάσματος ΟΠΥ για την ανάπτυξη πράσινων τεχνολογιών. Έρχονται έτσι στο προσκήνιο ορυκτά και μέταλλα που χαρακτηρίζονται κρίσιμα, όπως το λίθιο, το κοβάλτιο, ο γραφίτης, το βανάδιο, οι σπάνιες γαίες, αλλά και τα πιο γνωστά, όπως, ο χαλκός, το νικέλιο, το μαγγάνιο, ο μόλυβδος, ο ψευδάργυρος και άλλα. Η Εικ. 1 απεικονίζει πώς από τις λίγες ΟΠΥ του 18^ου - 19^ου αιώνα φθάσαμε σε δεκάδες υλικά που απαιτούνται για την ενεργειακή επανάσταση του 21^ου αιώνα.

Εικ. 1: Η θεαματική αύξηση των ΟΠΥ που στηρίζουν τις νέες ενεργειακές τεχνολογίες και σχετικές αλυσίδες αξίας. Πηγή[1]  

Η μετατροπή του προβλήματος σε ευκαιρία   

Στην ΕΕ κάθε χρόνο παράγονται συνολικά περίπου 550–750 εκατομ. τόνοι εξορυκτικών αποβλήτων[2]. Αυτά τα απόβλητα απαιτούν κατάλληλη διαχείριση. Αυτό γίνεται συνήθως με συσσώρευση ή εναπόθεση εξορυκτικών απορριμμάτων σε χώρους γνωστούς ως Εγκαταστάσεις Εξορυκτικών Αποβλήτων («ΕΕΑ»). Η ΕΕ έχει περίπου 9.700 ΕΕΑ που βρίσκονται σε λειτουργία, σε διαδικασία κλεισίματος ή απλά είναι εγκαταλελειμμένες. Από αυτές, τα θειούχα απόβλητα από την παραγωγή Cu, Pb, Zn και Ni, αντιπροσωπεύουν τον μεγαλύτερο όγκο απορριμμάτων στην ήπειρο μας. Όταν δεν γίνεται σωστή διαχείριση τους, τα υπολείμματα αυτά μπορούν να προκαλέσουν μεγάλα περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως όξινες απορροές, μόλυνση των υπογείων νερών, ρύπανση της ατμόσφαιρας, κ.α.

      Ένας από τους πυλώνες της πρωτοβουλίας της ΕΕ για τις πρώτες ύλες επικεντρώνεται στην επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση τους. Επιπλέον, η ανάγκη εξεύρεσης ΟΠΥ και κρίσιμων πρώτων υλών («ΚΠΥ») ώθησε την ΕΕ στην υιοθέτηση πολιτικών για την προώθηση της εκμετάλλευσης των καταλοίπων από ΕΕΑ. Η χρήση των εξορυκτικών αποβλήτων μπορεί να οδηγήσει σε ανάκτηση ΟΠΥ και ΚΠΥ, μαζί με την ταυτόχρονη αποκατάσταση μολυσμένων περιοχών. Οι πρακτικές αυτές οδηγούν στην περαιτέρω ανάκτηση μετάλλων από ανεξερεύνητα δευτερογενή αποθέματα, η οποία εκτός της μείωσης τους, συμβάλλει και στη δημιουργία προστιθέμενης αξίας. Ταυτόχρονα, τα νέα και καθαρά – ή τουλάχιστο πολύ πιο καθαρά - εδάφη προσφέρονται για φυτοκαλλιέργειες και πολλές άλλες χρήσεις.

Στην Ενάλια Γη

Όπως είναι γνωστό, η ιστορία της Κύπρου είναι ταυτόχρονη με την ανακάλυψη, εκμετάλλευση και καθετοποίηση κοιτασμάτων χαλκού. Οι αρχαίοι Κύπριοι δεν ήταν μόνο δεινοί μεταλλωρύχοι, αλλά και επιδέξιοι μεταλλουργοί, αφού κατάφεραν να παράγουν καθαρό χαλκό πριν από χιλιάδες χρόνια. Η έντονη μεταλλευτική δραστηριότητα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία τεσσάρων εκατομμυρίων τόνων σκουριάς (Εικ. 2) και πολλαπλάσιων ποσοτήτων μπάζων και τελμάτων (Εικ. 3).   

Εικ. 2: Υστερο-ρωμαϊκοί σωροί σκωρίας χαλκού στη τοποθεσία Μαυροβούναρο του Μιτσερού.

Εικ. 3: Αναβαθμίδα καταλοίπων του Εργοστασίου εμπλουτισμού της ΕΜΕ στο Μιτσερό (άνω φωτο) και χρυσοφόρα λύματα από το μεταλλείο Μαυροβουνίου κοντά στο Ξερό (κάτω φωτο).

Μονάχα τα μεταλλευτικά μπάζα και τα οι λίμνες τελμάτων του μεταλλείου του Μαυροβουνίου ανέρχονται σε 7 εκατομμύρια τόνους, ενώ οι περιεκτικότητες τους σε βασικά και πολύτιμα μέταλλα, σύμφωνα με γεωτρήσεις και δειγματοληψίες από το 2003, ξεπερνούν τους μέσους όρους των  περισσοτέρων επιφανειακών κοιτασμάτων μικτών θειούχων, που σήμερα βρίσκονται σε λειτουργία, όπως καταδεικνύει τα πιο κάτω στοιχεία:

·       Χαλκός (Cu): 0,2 – 0,63%

·       Κοβάλτιο (Co): 70 – 450 γρ/τον  

·       Χρυσός (Au): 0,2 – 1,0 γρ/τον  

·       Νικέλιο (Ni): 20 – 55 γρ/τον

·       Βανάδιο (V): 150 – 300 γρ/τον

·       Μολυβδαίνιο (Mo): 20 – 120 γρ/τον  

Το μοναδικό, αλλά και αξεπέραστο μέχρι στιγμής πρόβλημα, είναι πως η περιοχή Μαυροβουνίου βρίσκεται υπό Τουρκική κατοχή από το 1974.

Σήμερα στην Κύπρο υπάρχουν περισσότερα από 25 εγκαταλελειμμένα μεταλλεία ή εγκαταστάσεις επεξεργασίας μεταλλεύματος, με εκτεταμένους σωρούς εξορυκτικών αποβλήτων ή ακόμα και πρωτογενές μετάλλευμα χαμηλής περιεκτικότητας, τα οποία δεν αξιοποιήθηκαν στο παρελθόν, λόγω του επιπέδου της τεχνολογίας εκείνης της εποχής.

Ο Πίνακας 1 είναι ενδεικτικός της χημικής σύστασης δειγμάτων από διάφορες πρώην μεταλλευτικές περιοχές  που αναλύθηκαν με τη μέθοδο του φθορισμού ακτίνων-Χ[3].

H ιδέα για μια ολιστική ανάπτυξη

Στη σύγχρονη ιστορία του νησιού, η έντονη μεταλλευτική δραστηριότητα κυρίως του δεύτερου ήμισυ του 20^ου αιώνα, σε συνδυασμό με την περιορισμένη περιβαλλοντική κουλτούρα, καθώς και την απουσία αποτελεσματικού πλαισίου προστασίας του περιβάλλοντος, είχαν ως αποτέλεσμα τη μη αποκατάσταση των χώρων εξόρυξης των κοιτασμάτων, μετά την εξάντληση των αποθεμάτων τους.

Έτσι, όλοι οι χώροι των 25 εγκαταλελειμμένων μεταλλείων της Κύπρου χρειάζονται αποκατάσταση, αφού αποτελούν υπαρκτή ή/και δυνητική πηγή ρύπανσης. Τα περισσότερα από αυτά αφορούν μεταλλεία και εγκαταστάσεις επεξεργασίας χαλκού/μεικτών θειούχων.

Η αποκατάσταση μπορεί να γίνει μέσα από ένα σχέδιο ολιστικής ανάπτυξης που θα πρέπει, κατά την άποψη μου, να περιλαμβάνει τα παρακάτω:

1.       Την ολοκλήρωση των μέχρι στιγμής αξιόλογων μελετών του Τμήματος Γεωλογικής Επισκόπησης, ώστε με πρόσθετες δειγματοληψίες και οικονομικές αξιολογήσεις να γίνει τελείως σαφές ποια μεταλλεία και μεταλλευτικά κατάλοιπα μπορούν να επαναξιοποιηθούν.

Στην έννοια της επαναξιοποίησης υπάγονται:

α)      Η εξόρυξη, εκεί όπου το μετάλλευμα - που δεν εξορύχθηκε- έχει τέτοιες περιεκτικότητες, ώστε να μπορεί σήμερα να τύχει οικονομικής εκμετάλλευσης με την εφαρμογή εξελιγμένων τεχνολογιών, και

β)      Η ανάκτηση μετάλλων ή/και άλλων ΟΠΥ από μεταλλευτικά κατάλοιπα, όπως αυτά έχουν περιγραφεί πιο πάνω.

Για την αποτελεσματική και έγκαιρη υλοποίηση των πιο πάνω, απαιτείται η απλούστευση και συντόμευση των διαδικασιών αδειοδότησης με την έγκαιρη εσωτερική συνεργασία των καθ’ ύλην αρμόδιων κυβερνητικών τμημάτων.

2.       Την πολύπλευρη και έγκαιρη συνεργασία με τα τοπικά κοινοτικά συμβούλια, στα διοικητικά όρια των οποίων θα πραγματοποιηθούν οι νέες εργασίες. 

3.       Το πλάνο αποκατάστασης των χώρων με την εγκατάσταση αιολικών και ηλιακών πάρκων για παραγωγή πράσινης ενέργειας, δενδροφύτευση, χρήση τους για φυτώρια, πειραματική καλλιέργεια αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, κα.

4.       Την ανάδειξη της γεωλογικής και μεταλλευτικής κληρονομιάς των περιοχών των πρώην μεταλλείων και εργοστασίων επεξεργασίας, που θα διασφαλίζει την συνέχιση της οικονομικής προσφοράς προς τις κοινότητες. Θα μπορούσε να συμπεριλάβει:

α)      Μνημεία γεωλογικής ιδιαιτερότητας και μεταλλευτικής κληρονομιάς. Τέτοια αναξιοποίητα μνημεία υπάρχουν ήδη σε πολλούς παλιούς χώρους εκμετάλλευσης.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα στην περιοχή π.χ. του Μιτσερού, την Terra Banensium (Γη των Μεταλλωρύχων), όπως μου αρέσει να την αποκαλώ, αποτελούν το εργοστάσιο εμπλουτισμού της Ελληνικής Μεταλλευτικής Εταιρείας («ΕΜΕ»),  τα ερείπια της εγκατάστασης παραγωγής χρυσού, ο μεταλλικός πύργος της Κοκκινόγιας, οι λίμνες της Κοκκινοπεζούλας και Αγροκηπιάς Α (Εικ. 4), οι  σκουριές της Ρωμαϊκής εποχής, κτλ.

Εικ. 4: Ξεχασμένα μνημεία και χώροι μεταλλευτικής κληρονομιάς στην περιοχή Μιτσερού-Αγροκηπιάς.

β)      Γεώτοπους και γεωλογικο-μεταλλευτικές διαδρομές, στα χνάρια των γεωλογικών αξιοθέατων και μεταλλευτικών μνημείων του Αρχαίου Βασιλείου της Ταμασού, των οποίων τα ίχνη μας γυρνάνε πίσω στο χρόνο μέχρι και τον 8^ο αιώνα π.Χ. και στην εκμετάλλευση του χαλκού, που βρίσκονταν στα χώματα του.

Η παρουσία των ορυχείων του χαλκού και η αναφορά στην Οδύσσεια του Ομήρου (Οδύσσεια, Α΄, 184):

«Τοῦ ἄξιου τοῦ Ἀχίαλου παινιέμαι γιὸς πώς είμαι, ὁ Μέντης,
τῶν θαλασσινῶν τῆς Τάφος βασιλέας·
μὲ πλοῖο μου στὰ μέρη αὐτὰ καὶ μὲ συντρόφους ἦρθα
τὰ πέλαγ' ἀρμενίζοντας πρὸς τοὺς ξενογλωσσῖτες
τῆς Τέμεσης, μὲ σίδερο, χαλκὸ ἀπ' αὐτοὺς νὰ πάρω»,

οδηγεί στην εικασία πως η Τέμεση ήταν η πρωτεύουσα του Βασιλείου της Ταμασού, η οποία σήμερα βρίσκεται δίπλα στο χωριό Πολιτικό[4].   

 

γ)       Δημιουργία Συνδέσμων Μεταλλευτικών Κοινοτήτων και Πόλεων, όπως αυτών που υπάρχουν σε πολλές περιοχές της Ευρώπης για την προβολή των μνημείων, των παραδόσεων (Εικ. 5) και της άυλης μεταλλευτικής κληρονομιάς, καθώς και την οργάνωση ετήσιων γιορτών και εκδηλώσεων προς τιμή ή στη μνήμη των μεταλλωρύχων.

Εικ. 5: Το Συμβούλιο των μεταλλωρύχων και η Δήμαρχος της Banská Štiavnica, με τις χαρακτηριστικές μεταλλευτικές στολές τους, σε επίσκεψη τους στον Πρόεδρο της Σλοβακίας. Φωτο Lužina.

5.       Ανάπτυξη του γεωτουρισμού ως αποτελέσματα των πιο πάνω πρωτοβουλιών και έργων.

Το τελευταίο μέτρο είναι ιδιαίτερα σημαντικό για κοινότητες, οι οποίες μοιάζουν εγκαταλελειμμένες, αλλά κρύβουν πολιτιστικούς θησαυρούς που αναμένουν την ανάδειξη τους. Χωρίς αμφιβολία, αν αυτή γίνει, θα μπει στο παιχνίδι και ο γεωτουρισμός, όπως συμβαίνει σε χιλιάδες χωριά και πόλεις της Ευρώπης και του κόσμου.  

Ανακύκλωση, απαραίτητο μέρος της λύσης;

Είναι προφανές ότι η ανάπτυξη νέων μεταλλείων, τόσο στην Κύπρο, όσο και στην Ευρώπη, δεν θα είναι αρκετή για να καλύψει τις ανάγκες της ΕΕ, ιδιαίτερα κάτω από τις σημερινές παγκόσμιες γεωπολιτικές συνθήκες (εισβολή Ρωσίας στην Ουκρανία, πολλαπλά εμπάργκο  της ΕΕ κατά της Ρωσίας, επισφαλείς κινήσεις της Κίνας έναντι της Δύσης, καπηλεία της κατάστασης από τις ΗΠΑ, κτλ).

Είναι λοιπόν απαραίτητο, όπως η ανακύκλωση καταστεί μέρος της λύσης, στα πλαίσια μάλιστα της στρατηγικής της ΕΕ για την Κυκλική Οικονομία. Π.χ. το Μέταλλο της Κύπρου (Aes Cyprium), ο χαλκός, είναι το τρίτο πιο χρησιμοποιούμενο μέταλλο παγκοσμίως σε ποικίλες εφαρμογές, όπως οι σωλήνες, ο ηλεκτρολογικός εξοπλισμός και τα ηλεκτρικά καλώδια. Ένας υπολογιστής περιέχει περίπου 1,5 κιλό χαλκού, ένα συνηθισμένο σπίτι περίπου 100 κιλά, ενώ μια ανεμογεννήτρια 5 τόνους.

Ευτυχώς για την ΕΕ το 44% της ζήτησης χαλκού προέρχεται από ανακυκλωμένες πηγές, ενώ στις αστικές υποδομές ανακυκλώνεται το 90% του κόκκινου μετάλλου! Ταυτόχρονα, τα περιβαλλοντικά οφέλη είναι τεράστια, αφού:

1.       Ανακυκλώνοντας τα απορρίμματα (σκραπ) χαλκού, μειώνουμε τις εκπομπές CO₂ κατά 65%, ενώ

2.       Η ανακύκλωση του εξοικονομεί το 85% της ενέργειας που απαιτείται για την πρωτογενή παραγωγή του.

Η Κύπρος βρίσκεται πολύ πίσω, όχι μονάχα σε ό,τι αφορά την επαναχρησιμοποίηση μετάλλων, αλλά και τη ανακύκλωση γενικότερα. Μέχρι πρόσφατα, το μεγαλύτερο μέρος των αστικών απορριμμάτων της κατέληγε σε χωματερές (80% έναντι μέσου όρου 24% για την ΕΕ). Η ανακύκλωση αντιπροσώπευε το 18%, συμπεριλαμβανομένου του 1,7% της κομποστοποίησης, σημαντικά χαμηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ (48%). Ωστόσο, αν κρίνουμε από τις δηλώσεις των αρμοδίων, η κατάσταση φαίνεται να αλλάζει. Το Υπουργείο Γεωργίας, Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος αναθεώρησε πρόσφατα την εθνική στρατηγική διαχείρισης αστικών απορριμμάτων και το πρόγραμμα πρόληψης των αποβλήτων. Οι κύριοι στόχοι είναι η μείωση της υγειονομικής ταφής στο 10% έως το 2035 και η αύξηση της ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης των αστικών αποβλήτων στο 55% έως το 2025, 60% έως το 2030 και στο 65% έως το 2035[5].

Ας ελπίζουμε ότι όλα αυτά δεν θα μείνουν στα χαρτιά, όπως άλλες παρόμοιες αποφάσεις στο παρελθόν!

Κατάληξη

H πράσινη ανάπτυξη δεν είναι δυνατή χωρίς τα κρίσιμα και στρατηγικά μέταλλα, η ανάκτηση από μεταλλευτικά απόβλητα και η ανακύκλωση των οποίων είναι μέρος της λύσης, πράγμα που θα πρέπει να συνειδητοποιήσει και το πλατύ κοινό, με τη βοήθεια των αρχών. Πλην όμως κάδοι παρόμοιοι αυτού της Εικ. 6 είναι σπάνιοι σε ορισμένες πόλεις και ανύπαρκτοι σε πολλά χωριά.

Εικ. 6: Κάδος συλλογής ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών συσκευών, απ’ όπου μπορούν να ανακυκλωθούν μεγάλες ποσότητες μετάλλων. Πηγή[6]

Καλή τύχη στη χώρα του χαλκού.

---

[1] Volker, Z., Simons, J., Reller, A., Ashfield, M., Rennie, C. (BP), 2014, ‘Materials critical to the energy industry — An introduction’.

[2] Eurostat, 2015. Waste Generation and Treatment. Publications Office of the European Union. http://ec.europa.eu/eurostat/data/database

[3] Wardell Armstrong & A.L.A. Planning Partnership (2008): The Preparation of a Strategy for the Restoration of Abandoned Mines, Final Report. 125 pages.

[4] Malick Ndoye (2010). Groupes sociaux et idéologie du travail dans les mondes homérique et hésiodique. Presses  Universitaires de Franche-Comté.

[5] https://www.mdpi.com/2076-3298/9/2/16

[6] https://www.facebook.com/weeecyprus/photos/106436200744635