Η «Αφροδίτη» μέσα στα αγκάθια

Η «Αφροδίτη» μέσα στα αγκάθια

Από Δημήτρη Κ. Κωνσταντινίδη, Δρα Οικονομικής Γεωλογίας

Μια εύθυμη εισαγωγή

Η Κύπρος έχει την τύχη να  φιλοξενεί δυο Αφροδίτες. Τη ωραία, την Παφία Αφροδίτη, που γεννήθηκε μέσα απ’ τα κύματα και την άλλη που βρίσκεται σε βάθος 1.700 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Η δεύτερη θα έπρεπε να είχε ονομαστεί Νηρηίδα, όπως η γυναίκα του Ποσειδώνα που ζούσε στο βυθό, αλλά ο νονός της δεν είχε την έμπνευση. 
     Την πρώτη Αφροδίτη την απεικόνισε περίπου το 1515 ο Marco Dente (Ιταλός χαράκτης) να βγάζει ένα αγκάθι από το πόδι της (Εικ. 1). Η σκηνή ήταν εμπνευσμένη από το ποίημα του Βίωνα του Σμυρναίου (αρχαίου Έλληνα ποιητή), που περιγράφει τη περιπλάνηση της Αφροδίτης στο δάσος, ύστερα από το θάνατο του Άδωνη - του εραστή της - και τα τσιμπήματα της από τους θάμνους.

     Τώρα τι το κοινό έχουν οι δυο Αφροδίτες; Νομίζω δυο πράγματα. Το πρώτο ότι τις αγαπάνε πολύ οι ξένοι. Γι’ αυτό και οι επισκέπτες της Πάφου ολοένα και αυξάνονται για να δουν τα μέρη που γεννήθηκε και έζησε η «Ωραία». Όταν βέβαια η Πάφος δεν βρίσκεται σε αποκλεισμό, λόγω κορωνοϊού. Οι επισκέπτες της δεύτερης είναι λίγοι και προτιμούν ένα λόφο στη Λευκωσία, γνωστό και ως Προεδρικό Μέγαρο. Οι δεύτεροι οφείλουν να είναι προσεκτικοί, όταν βρεθούν εκεί. Κυρίως να μην αναφέρονται σε πρίγκηπες. 

    Το άλλο κοινό χαρακτηριστικό που έχουν οι δυο τους είναι ότι κάποιες φορές βρέθηκαν ξυπόλητες στα αγκάθια. Η πρώτη φαίνεται να ξεπερνούσε γρήγορα τις λύπες της, αφού είχε πολλούς εραστές. Αυτή εξάλλου ήταν η δουλειά της. Ήταν η Θεά του έρωτα.     

 Εικ. 1: Η Αφροδίτη του Marco Dente, Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης

   

Περιμένω την αξιοποίηση…..μα τίποτα

     Με τη δεύτερη Αφροδίτη τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα. Την τρύπησαν για πρώτη φορά πριν δέκα χρόνια. Στις 28 Δεκεμβρίου του 2011 η Τεξανή Noble ανακοίνωσε ότι η «Αφροδίτη» έχει από 5 έως 8 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια φυσικού αερίου (ΦΑ). Ύστερα την ξανατρύπησαν και βεβαιώθηκαν πως έχει μόνο 4,5 τρισεκατομμύρια. Έστω και αυτά πολλά είναι για ένα νησί με έκταση 9.251 χλμ. Έλα, όμως, που από τότε περιμένει να αξιοποιηθεί, αλλά δεν τρέχει τίποτα. Πρώτα της είπαν πως τους ξεγέλασε. Πως δεν είναι όλο το αέριο δικό της. Ότι κάπου 10% ανήκει στους Εβραίους. Και άντε να τα βρεις με τους τσιφούτηδες. Πάλι καλά που δεν είναι μπλεγμένοι και οι Σκωτσέζοι.  
    Οι πολιτικοί, οι διεθνολόγοι και οι Τεξανοί άρχισαν να συσκέπτονται, να συναντιούνται στο Λόφο, κάτω από την Ακρόπολη και στην Ιερουσαλήμ. Ύστερα σκέφτηκαν να πάνε στο Κάιρο, μήπως τους βοηθήσει το πνεύμα της Κλεοπάτρας! Εν τω μεταξύ, οι Ιταλιάνοι (ENI) είχαν ανακαλύψει - τον Αύγουστο του 2015 - το μεγάλο αδελφό της Αφροδίτης, τον Zohr, με τα 30 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια ΦΑ στην ΑΟΖ της Αιγύπτου. Και κατάφεραν σε λιγότερο από  2,5 χρόνια να παράγουν αέριο. Τώρα μάλιστα βγάζουν 2,7 εκατομμύρια κυβικά πόδια την ημέρα, ενώ η καημένη η Αφροδίτη απλά περιμένει.
     Εκεί στο Κάιρο, τον Φλεβάρη του 2019, υπογράψανε μια συμφωνία-ομπρέλα ανάμεσα σε Κύπρο και Αίγυπτο για την κατασκευή υποθαλάσσιου αγωγού από την «Αφροδίτη» προς τον σταθμό υγροποίησης του Ιντκού.
    Μετά, αφού τα είπαν και τα ξαναείπαν, αποφάσισαν, το Νοέμβριο του 2019, να εκχωρήσουν τα δικαιώματα εκμετάλλευσης της στους Τεξανούς. Έλα όμως που λίγες μέρες αργότερα οι φίλοι μας οι Ισραηλινοί έστειλαν επιστολή στις εταιρείες να μην προχωρήσουν στην ανάπτυξη του ΦΑ της «Αφροδίτης» μέχρις ότου υπογραφεί Συμφωνία Διακανονισμού μεταξύ των δύο χωρών. Και απ’ ότι ξέρω ακόμα το προσπαθούν.

Ενός κακού μύρια έπονται

Η Αφροδίτη, λοιπόν, παρακολουθούσε από τα βάθη της θάλασσας  τους γραφειοκράτες, τους Ισραηλινούς, τους Ευρωπαίους - που χρηματοδότησαν τις μελέτες για ένα αγωγό -, την Τουρκία - που έκανε γεωτρήσεις όπου ήθελε - και τους Αιγύπτιους που ήταν πρόθυμοι να το επεξεργαστούν. Και ξαφνικά της ήρθε και ο κορωνοϊός. Η αξία του πολύτιμου αερίου της έπιασε πάτο μερικών δεκαετιών (Εικ. 2).

Εικ. 2: Η διαχρονική τιμή του ΦΑ από το 1194 μέχρι το 2020. Πηγή: EIA, USA[1]

     Οι Τεξανοί, λοιπόν, δεν άντεξαν και τα πούλησαν όλα στην Chevron. Στις 20 Ιουλίου του 2020, ο Πρόεδρος της δεύτερης ανακοίνωσε πως «Η Noble Energy φέρνει (στον Όμιλο της Chevron, προσθήκη συντάκτη) υπεράκτια περιουσιακά στοιχεία χαμηλού κεφαλαίου και παραγωγής ταμειακών ροών, που βρίσκονται στο Ισραήλ, ενισχύοντας τη θέση της Chevron στην Ανατολική Μεσόγειο»[2]. Ούτε λέξη για την κακόμοιρη την Αφροδίτη.  
     Ύστερα όμως ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, στην παρουσία της νέας Υπουργού του και του κυβερνητικού εκπροσώπου, μίλησε σε τηλεδιάσκεψη με το Michael Wirth, το Διευθύνοντα Σύμβουλο της Chevron. Ο κυβερνητικός εκπρόσωπος ανακοίνωσε πως οι εκ Καλιφόρνιας ορμώμενοι επενδυτές «Διαβεβαίωσαν την πρόθεσή τους να προχωρήσουν το συντομότερο δυνατό με τα σχέδιά τους σχετικά με τον τρόπο εκμετάλλευσης του ΦΑ παρά τη σχετική καθυστέρηση, λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού και πως θα επισκεφθούν την Κύπρο μόλις το επιτρέψουν οι συνθήκες». Ωστόσο, δεν μας ξεκαθάρισε τι σημαίνει «το συντομότερο δυνατό», ούτε διευκρίνισε τι να έκρυβε άραγε η φράση «τα σχέδιά τους σχετικά με τον τρόπο εκμετάλλευσης του φυσικού αερίου».

Τον είπαν EastMed και ….. δεν συμφέρει

Για να έχει περισσότερο σασπένς η ιστορία της «Αφροδίτης», σκέφτηκαν να φτιάξουν και ένα αγωγό. Να ενωθούμε με το Ισραήλ και την Ελλάδα με ένα αγωγό, να στείλουμε το αέριο στην ΕΕ και να τα οικονομήσουμε. Κάναμε και διάφορες πολιτικές συμφωνίες με πολλούς. Λογαριάζαμε όμως πάντα χωρίς τον ξενοδόχο. Δηλαδή, τις εταιρείες που πρέπει να βάλουν τα 6 περίπου δισεκατομμύρια για να τον φτιάξουν. Ούτε τους τεχνικούς ρωτήσαμε αν μπορεί να γίνει. Ούτε και τον φίλτατο Περδίκη για τυχόν περιβαλλοντικά προβλήματα. Μα κυρίως δεν ρωτήσαμε τους οικονομολόγους για τις τιμές του ΦΑ. Ο Χ. Έλληνας μας τόπε τόσες φορές πως δεν συμφέρει.
      Μετά, στις 16 Ιανουαρίου του 2020, φτιάξαμε και ένα συνεταιρισμό  που τον ονομάσαμε EastMed Gas Forum. Ως μόνιμα μέλη η Κύπρος, η Αίγυπτος, η Ελλάδα, το Ισραήλ, η Ιταλία, η Ιορδανία, το Κράτος της Παλαιστίνης και η Γαλλία και ως παρατηρητές η ΕΕ, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και οι ΗΠΑ. Και είπαμε στην Τουρκία, αν θέλεις, έλα και εσύ. Αυτή, ως περιφερειακή υπερδύναμη, και πιασμένη χέρι-χέρι με τη μεγάλη Ρωσία, μας είπε κάτι σαν @ς..κτίρ. Μέχρι που φθάσαμε και στη Διακήρυξη των 5 Υπουργών Εξωτερικών της Γαλλίας, Ελλάδας, Αιγύπτου, Κύπρου και Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, που καταδίκασε, την τουρκική παραβατική  συμπεριφορά στην Κυπριακή ΑΟΖ και στο Κρητικό Πέλαγος. Ο Σουλτάνος θύμωσε πάρα πολύ μέχρι που χαρακτήρισε τον αγωγό «Άξονα του Κακού», ενώ το Τσιράκι του (προφανώς από την τούρκικη λέξη çirak), ο Τσαβούσογλου, τα έβαλε με την Αίγυπτο και τα Εμιράτα, γιατί τόλμησαν να στραφούν ενάντια στην Τουρκική επέμβαση στη Λιβύη.
     Αυτά πέρσι. Και τώρα τι γίνεται; Το Τσιράκι δηλώνει πως τα λένε με την Αίγυπτο στα κρυφά. Ο Δένδιας τρέχει στο Κάιρο, γιατί κάτι δεν πάει καλά με τις ΑΟΖ. Εμείς διαβάζουμε πως κάτι δεν πάει καλά με τον αγωγό. Δεν συμφέρει, είναι βαθιά τα νερά της Κύπρου και πάει λέγοντας. Η Τουρκία ζητά παζάρια για το ΦΑ στην Κύπρο, πριν καν κάτσει στο τραπέζι της περιβόητης και ταλαίπωρης – πριν καν αρχίσει – άτυπης 5+(1;) Διάσκεψης για το Κυπριακό στη Γενεύη. Και ξαφνικά πέφτει και η βόμβα του «Βήματος» στις 28 του Φλεβάρη: η ιδέα των Αλ Σίσι και Κυριάκου Μητσοτάκη για «την αλλαγή όδευσης του πολυδιαφημισμένου αγωγού ΦΑ EastMed, ώστε αυτός να εκκινεί μεν από το γιγαντιαίο κοίτασμα «Λεβιάθαν» στο Ισραήλ και ακολούθως, αντί να πηγαίνει προς Κύπρο, να κατευθύνεται προς Αίγυπτο. Από εκεί ο αγωγός θα συνεχίζει στην ξηρά – και όχι πλέον υποθαλασσίως στα αβυσσαλέα βάθη της Ανατολικής Μεσογείου – ως τα σύνορα Αιγύπτου–Λιβύης και έπειτα να ανεβαίνει προς την Κρήτη διερχόμενος από την περιοχή της οριοθετημένης Ελληνο-Αιγυπτιακής ΑΟΖ»[3]. 
     «Καθηκόντως», και ως συνήθως, ο Διευθυντής του Γραφείου Τύπου του Προέδρου της Δημοκρατίας Βίκτωρας Παπαδόπουλος το διαψεύδει, ενώ η καθ’ ύλην αρμόδια Υπουργός μας λέει: «Σίγουρα δεν μπορεί να εμποδίσει κανείς ή να θεωρήσει μεμπτό το γεγονός ότι γίνεται μια προσπάθεια μεταφοράς του ΦΑ εκείνου που είναι έτοιμο προς αξιοποίηση. Όμως, αυτό δεν αλλάζει τον σχεδιασμό»[4].
     Εδώ σταματάμε, γιατί μπερδευτήκαμε. Πόσο μάλλον εσείς.

Και τώρα εντελώς σοβαρά

Η περιπλοκότητα που περιγράψαμε με χιουμοριστική, ίσως και ειρωνική, διάθεση πιο πάνω μπορεί να εξηγηθεί άνετα, αν λάβουμε υπόψη μας κάποιες αδιαμφησβήτητες αλήθειες:

Α.    Άλλο πολιτική και άλλο οικονομία. Καμιά χώρα δεν πρόκειται να βάλει τα δικά της οικονομικά συμφέροντα στην άκρη εξαιτίας συμφωνιών που έχει υπογράψει για πολιτικούς λόγους. Ούτε ακόμα και η Ελλάδα για χάρη της Κύπρου, όσο και αν μας ενώνει η εθνική μας καταγωγή. Πόσον μάλλον που σήμερα διοικείται από μια νεοφιλελεύθερη κυβέρνηση. Δεν πρέπει λοιπόν να μας ξαφνιάζουν οι παρασκηνιακές διαβουλεύσεις και οι ενδεχόμενες εξελίξεις αναφορικά με την πιθανή αλλαγή της διαδρομής του αγωγού EastMed.  

          Για το Ισραήλ θα είναι ιδιαίτερα σημαντικό να εξάγει επεξεργασμένο ΦΑ προς την Ευρώπη όσο πιο γρήγορα γίνεται. Ο αγωγός EastMed δεν συμβαδίζει με το «όσο πιο γρήγορα γίνεται», για το λόγο ότι με τη σημερινή του όδευση αντιμετωπίζει τεχνικά και οικονομικά θέματα που πιθανά να τον καθιστούν μη βιώσιμο. Επομένως, ψάχνει για μια πιο ρεαλιστική λύση, που αυτή τη στιγμή του την προσφέρει η Αίγυπτος. Η χώρα αυτή έχει δυο πλεονεκτήματα: α) τους έτοιμους σταθμούς υγροποίησης ΦΑ στο Ιντκού  και στη Νταμιέτα και β) τα τεράστια υπό εκμετάλλευση αποθέματα ΦΑ. Συνεπώς δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η Αίγυπτος άρχισε, από τις αρχές του χρόνου, να εισάγει ΦΑ από το Ισραήλ, το οποίο θα υγροποιείται και θα εξάγεται στην Ευρώπη, στο πλαίσιο μιας συμφωνίας ανάμεσα στις δύο χώρες. Ένα σχέδιο ύψους 13,3 δισεκατ. ευρώ.

          Κατ’ επέκταση η χάραξη του αγωγού που να ξεκινά από το «Λεβιάθαν» προς στις μονάδες υγροποίησης στην Αίγυπτο και στη συνέχεια μέσω ξηράς προς τα σύνορα Αιγύπτου-Λιβύης φαντάζει ως πιο ρεαλιστική λύση από τεχνικο-οικονομικής άποψης (Εικ. 3). Εξάλλου, πολύ προσγειωμένα ο υπουργός Εξωτερικών της Κύπρου Νίκος Χριστοδουλίδης είχε τονίσει για τον EastMed, πριν από πέντε μήνες, ότι «Ως κυβερνήσεις στην περιοχή εργαζόμαστε και αξιοποιούμε όλα τα πιθανά σενάρια, θα πρέπει να τα μελετήσουμε και στο τέλος της ημέρας θα έρθει η ίδια η αγορά να επιλέξει, λαμβάνοντας υπόψη και πολιτικά δεδομένα, τα οποία δεν μπορούν να παραγνωριστούν, ποια είναι η καλύτερη επιλογή»[5].

      Εικ. 3: Η υπό εξέταση νέα διαδρομή του EastMed, μαζί με τα άλλα σενάρια. Αρχική εικόνα: DEPA SA.     

           

        Επίσης, δεν καταλαβαίνουμε γιατί αυτός ο αναβρασμός, αφού η Κύπρος μπορεί να αξιοποιήσει τα αποθέματα του ΦΑ της «Αφροδίτης» μέσω της διακρατικής συμφωνίας με την Αίγυπτο για τον υποθαλάσσιο αγωγό από το κοίτασμα προς τους ίδιους σταθμούς υγροποίησης, εκεί που ήδη πηγαίνει και το ΦΑ του Ισραήλ.   

Β.    Η Κύπρος όφειλε να έχει ένα ξεκάθαρο στρατηγικό σχέδιο για την άμεση αξιοποίηση των αποθεμάτων ΦΑ στην ΑΟΖ της από τη πρώτη στιγμή που εντοπίστηκαν και όταν ακόμα οι συνθήκες ήταν σαφώς ευνοϊκότερες. Το να πανηγυρίζεις ότι κάθεσαι στη business class του τραίνου του EastMed Gas Forum, ενώ απλά τρέχεις με άμαξα πίσω απ’ αυτό (Εικ. 4A+B), είναι μια ψευδαίσθηση που θα αποκαλυφθεί έτσι και αλλιώς.

Εικ. 4A: Το Ισραήλ και η Αίγυπτος στο εξπρές  και Εικ. 4Β: Η Κύπρος ακολουθεί.

     Το ίδιο, και ακόμη χειρότερο, ισχύει για την Ελλάδα, η οποία, αγνόησε τις υποδείξεις  των ειδικών επιστημόνων για να διερευνήσει με γεωτρήσεις τις ελπιδοφόρες για ΦΑ γεωφυσικές δομές στη Κρητικό και Ιώνιο πέλαγος πριν από 25 χρόνια!

     Όσο για το «Γλαύκο» και την «Καλυψώ», που φιλοξενούν μαζί γύρω στα 10 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια ΦΑ, κοντεύουμε να τα ξεχάσουμε ότι υπάρχουν. Αλήθεια τι κάνουμε με αυτά τα κοιτάσματα; Μάλλον και αυτά βρίσκονται στη άμαξα της Εικ. 4Β.    

Γ.     Και δεν είναι μόνο που χάθηκε η δυναμική που επικράτησε πριν κάποια χρόνια, είναι και το θέμα του ενεργειακού μετασχηματισμού, δηλαδή η Πράσινη Συμφωνία της ΕΕ. Για ένα μικρό νησί όπως η Κύπρος, η οποία  στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από πετρέλαιο, η προώθηση των ΑΠΕ είναι κάτι περισσότερο από απόλυτη ανάγκη. Και μπορεί μεν το ΦΑ να έχει εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου κατά 50% λιγότερες από το πετρέλαιο, αλλά δεν παύει από το να είναι ορυκτό καύσιμο. Η ΕΕ το έχει ξεκαθαρίσει, δια στόματος του Ύπατου Εκπροσώπου της ΕΕ για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας Ζοζέπ Μπορέλ, ότι δεν πρόκειται να υποστηρίξει οικονομικά έργα για ΦΑ. Για την ακρίβεια σε δήλωση του στις 15 Σεπτεμβρίου του 2020, αναφέρθηκε στην άποψη των Πρασίνων ότι οι έρευνες για υδρογονάνθρακες στην Ανατολική Μεσόγειο δεν συνάδουν με την πράσινη στρατηγική της ΕΕ, και πρότεινε να δοθούν στην Ελλάδα, την Κύπρο και την Τουρκία κίνητρα για πράσινη μετάβαση και χρήση της ηλιακής και αιολικής ενέργειας. «Ένας από τους τρόπους να λύσουμε το πρόβλημα είναι να σταματήσουμε να ψάχνουμε για υδρογονάνθρακες, γιατί, παρότι το ΦΑ έχει χαμηλή περιεκτικότητα σε άνθρακα, παραμένει υδρογονάνθρακας”[6], τόνισε. Εξάλλου και οι επενδυτές θεωρούν το ΦΑ απλά ως μία αναγκαία γέφυρα μέχρι την οριστική εγκατάλειψη του. Είναι ένας ακόμα παράγοντας που πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη στους σχεδιασμούς της Κυπριακής Δημοκρατίας.     

Δ.    Τέλος, για να μη μείνει η Αφροδίτη «ξυπόλητη στα αγκάθια της Μεσογείου» απαιτείται η αντιμετωπιστεί ρεαλιστικά το μεγαλύτερο αγκάθι, που δεν είναι τίποτε άλλο από την επεκτατική Τουρκία. Το πώς αυτό μπορεί να γίνει είναι ευθύνη του ΠτΔ και των πολιτικών κομμάτων, που θα τον συνοδεύσουν στην «άτυπη» μεν, πλην όμως στην ενδεχόμενα πιο κρίσιμη συνάντηση της νεότερης ιστορίας της Κύπρου, που θα πραγματοποιηθεί στη Γενεύη μεταξύ 27 και 29 Απριλίου.

     Σε ό,τι ωστόσο αφορά το τεχνικο-οικονομικό κομμάτι αυτού του γόρδιου δεσμού της «Αφροδίτης» θα θέλαμε να υπενθυμίσουμε πως υπάρχουν τρείς σχολές σκέψεις για το ΦΑ[7] που συνοψίζονται ως εξής:

1. Το ΦΑ είναι το πολλά υποσχόμενο εργαλείο για την παροχή καθαρότερου αέρα και την απανθρακοποίηση. Γι’ αυτό και η σχολή αυτή βλέπει την ανάγκη για χρήση του έως το 2040 και μετά,  ακόμη και αν πετύχουμε την ταχεία ενεργειακή μετάβαση, στην οποία και στοχεύουμε.

2.    Η δεύτερη σχολή τo βλέπει ως μια προσωρινή και δαπανηρή λύση (γέφυρα) στην οποία ο πλανήτης Γη δεν πρέπει να εγκλωβιστεί, για να μην υπονομεύσουμε τις προσπάθειές μας για πλήρη απαλλαγή από το CO₂.

3.    Και, τέλος, υπάρχουν και αυτοί που αμφισβητούν εάν το ΦΑ πρέπει να διαδραματίζει οποιοδήποτε ρόλο στον ενεργειακό μετασχηματισμό, αφού εξακολουθεί να είναι πηγή ενέργειας που εκπέμπει άνθρακα. Σύμφωνα με αυτή τη σχολή, όσο πιο γρήγορα μπορέσουμε να απαλλαγούμε από το ΦΑ, τόσο το καλύτερο. Στους τελευταίους ανήκει και ο Pascal Canfin, Γάλλος κεντρώος βουλευτής, που προεδρεύει της Επιτροπής Περιβάλλοντος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, ο οποίος σε ανάρτηση του στο Twitter, τονίζει πως δεν μπορεί να υπάρξει «καμία χρηματοδότηση ορυκτών καυσίμων, καθώς επενδύουμε στο μέλλον και όχι στο παρελθόν»[8].

Ένα σύντομο συμπέρασμα

Τροφή για σκέψη ή πιο απλά αφορμή για προβληματισμό.

Πηγές/Σύνδεσμοι      

[1] https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=46376
[2] https://www.chevron.com/stories/chevron-announces-agreement-to-acquire-noble-energy
[3]https://www.tovima.gr/2021/03/01/politics/senario-gia-perasma-tou-east-med-mesa-apo-tin-aigypto-2/
[4] https://energypress.gr/news/i-afroditi-sto-eleos-toy-leviathan-ti-synepagetai-i-symfonia-toy-israil-na-exagei-aerio-stin
[5] https://gr.euronews.com/2020/10/17/i-toyrkia-na-sebasti-to-dietbes-dikaio
[6] Δ. Κ. Κωνσταντινίδης: Η νέα στρατηγική της ΕΕ για την πράσινη ανάπτυξη. Φιλελεύθερος, 6 Δεκεμβρίου 2020, σελ. 18.
[7] Nikos Tsafos: How Will Natural Gas Fare in the Energy Transition? CSIS, January 2020. https://www.csis.org/analysis/how-will-natural-gas-fare-energy-transition
[8] https://www.philenews.com/koinonia/eidiseis/article/1061623/ta-orykta-kafsima-argpethainoyn-erchetai-i-prasini-energia