ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΓΕΩΛΟΓΙΚΑ ΡΕΚΟΡ_Μέρος τέταρτο: Ο πιο βαθύς ωκεανός

 

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ Γεωλογικα ΡΕΚΟΡ

Μέρος τέταρτο: Ο πιο βαθύς ωκεανός

από Δημήτρη Κ. Κωνσταντινίδη, Δρα Οικονομικής Γεωλογίας

Να βαθαίνεις και εσύ όπως ο ωκεανός

«Αν ξανοιχτείς προς το µεγάλο πέλαγος της ζωής και τολµήσεις να κολυµπήσεις στον ωκεανό .., βαθαίνεις και εσύ, όπως βαθύς είναι ο ωκεανός[1].

Και πράγματι, όταν αρχίζεις να γράφεις για τα μεγάλα βάθη των ωκεανών, για τη δημιουργία και τα μυστήρια τους, θα μπλεχτείς, χωρίς να το καταλάβεις, στις μεγάλες απορίες της ζωής, στη δική σου πορεία, στα όσα ήθελες να κάνεις και δεν έκανες. Και τώρα που νοιώθεις πιο ώριμος για όλα αυτά, σου λένε θα σε εμβολιάσουν απ’ τους πρώτους γιατί ανήκεις σε ευπαθή ομάδα, γέρασες! Ευτυχώς που το «ευπαθής» μπορεί και να το ανέχεσαι, αφού περιέχει και το ευ=καλά. Φαντάσου να σου λέγαμε ορθά κοφτά, ότι ανήκεις σε αυτούς που πρέπει να ετοιμάζονται να πληρώσουν τον οβολό τους στο πορθμέα για να τους μεταφέρει με τη βάρκα του από τη μια όχθη του ποταμού Αχέροντα στην άλλη! Αυτό θα σε πλήγωνε πολύ περισσότερο.

Ας πάμε όμως στους ωκεανούς, κι’ ας περιμένει ο πορθμέας για πολύ, ας ελπίζουμε, ακόμα καιρό.

Πέντε ίσο ένας

Η υδρόσφαιρα συνήθως υποδιαιρείται σε πέντε επί μέρους ωκεανούς: τον Ειρηνικό, τον Ατλαντικό, τον Ινδικό, τον Αρκτικό και το Νότιο (Εικ. 1). Οι δύο τελευταίοι μερικές φορές ενοποιούνται  με τους πρώτους τρεις. Ωστόσο, θα μπορούσαμε να μιλάμε και για ένα παγκόσμιο ωκεανό, αφού πρόκειται για το διασυνδεδεμένο σύστημα των ωκεάνιων υδάτων της Γης που καλύπτει 361.132.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα, δηλαδή το 70,8% της επιφάνειας της Γης, με ένα συνολικό όγκο νερού περίπου 1.332.000.000 κυβικών χιλιομέτρων[2].

Εικ. 1: Οι Ωκεανοί της Γης. Credit: Commons.wikimedia.org

 Η Μαριάνα, η Άβυσσος  και η Κάθι 

Ας δεχθούμε λοιπόν ότι έχουμε ένα παγκόσμιο ωκεανό, αφού και οι επί μέρους αποτελούν «συγκοινωνούντα δοχεία». Το βαθύτερο σημείο του είναι η Άβυσσος του Τσάλεντζερ, που βρίσκεται κάτω από τον Ειρηνικό Ωκεανό (Εικ. 2) και αποτελεί τον πυθμένα μιας Τάφρου που ονομάζεται Μαριάνα.

Εικ. 2: Η γεωγραφική θέση της Άβυσσου του Τσάλεντζερ. Πηγή[3]

Οι πρώτες μετρήσεις στην Τάφρο έγιναν από το βρετανικό ερευνητικό πλοίο HMS Challenger, το οποίο χρησιμοποιήθηκε από το Βασιλικό Ναυτικό το 1875. Από το όνομα του πλοίου ονομάστηκε και το πιο βαθύ σημείο των ωκεανών. Το μεγαλύτερο βάθος που κατέγραψαν τότε ήταν τα 8.184 μέτρα. Ωστόσο,  σύμφωνα με ακριβέστερες μετρήσεις, που έγιναν το 2010 από το Κέντρο Χαρτογράφησης Παράκτιων Περιοχών & Ωκεανών των ΗΠΑ, η Άβυσσος του Τσάλεντζερ βρίσκεται στα 10.994 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Τέλος, ανάμεσα στα σημαντικά γεγονότα που αφορούν στην Άββυσο είναι το γεγονός ότι στις 7 Ιουνίου του 2020, η αστροναύτης και ωκεανογράφος Kathy Sullivan (Εικ. 3) [4], η οποία ήταν η πρώτη Αμερικανίδα που περπάτησε στο διάστημα το 1984, έγινε και η πρώτη γυναίκα και ο πέμπτος άνθρωπος στην ιστορία που κατέβηκε στο βαθύτερο γνωστό σημείο των ωκεανών του κόσμου.

Σήμερα το βάθος της Αβύσσου συνήθως αναφέρεται  στα 11.035 μέτρα.

Πέφτουμε στα βαθιά

Για να αντιληφθούμε καλύτερα για ποιά μεγέθη μιλάμε, να επισημάνουμε ότι το βάθος της Τάφρου ισοδυναμεί με το συνηθισμένο ύψος στο οποίο πετάμε με ένα αεροπλάνο! Αλλιώς, αν βυθίζαμε το Έβερεστ στη Τάφρο της Μαριάνας, τότε θα μας έμοιαζε σαν ψηλός λόφος, αφού η θάλασσα θα το κάλυπτε για περισσότερο από 2 χιλιόμετρα (Εικ. 4). Ακόμη μια παραστατική σύγκριση: Η Τάφρος μοιάζει σαν μια βαθειά εγκοπή στο φλοιό της Γης, η οποία είναι σχεδόν 7 φορές βαθύτερη από το Grand Canyon της Αριζόνας.

Εικ. 4: Γραφική απεικόνιση της Τάφρου της Μαριάνας, της Αβύσσου του Τσάλεντζερ και του Έβερεστ («βυθισμένου» για λόγους σύγκρισης). Credit: Pinterest.

Τα παράξενα πλάσματα της Μαριάνας

Οι επόμενες εικόνες θα μας μεταφέρουν στα παράξενα πλάσματα της Μαριάνας, που δεν γνωρίζουμε από άλλες θάλασσες:

1.  Το χταπόδι Dumbo (από τη δημοφιλή φιγούρα του Disney), με τα φτερωτά αυτιά, τα βαθιά μάτια και οκτώ μικροσκοπικά πλοκάμια (Εικ. 5).

2.   Τα γοητευτικά, ζελατινώδη πλάσματα με  τα φωτεινές σώματα που διασπούν το φως που πέφτει πάνω τους (Εικ. 6). Επιστημονικό όνομα: Κτενοφόρα

3. Ένας πραγματικά ψυχρός «ψημένος» καρχαρίας. Το όνομα του μπορεί να αποδοθεί στα βράγχια του που μοιάζουν σαν ψημένα και είναι 6 - 7, αντί για τα συνηθισμένα 5. Με ένα λεπτό σώμα σαν φίδι, μοιάζει περισσότερο με ένα χέλι, παρά με καρχαρία.

4.  Στην Εικόνα 8 βλέπουμε τον Argyropelecus Gigas, ένα μικρό ψάρι (2,8 έως 12 εκατοστών) βαθέων θαλασσών που δημιουργεί μια έξυπνη τεχνική παραλλαγή, παράγοντας φως από το στομάχι του. Για να μην αποκαλύπτει τη σιλουέτα του ελέγχει το φως, ώστε να ταιριάζει ακριβώς με το φως στο νερό, καθιστώντας το πρακτικά αόρατο στα αρπακτικά ψάρια.

Εικ. 5-8: Τέσσερα από τα πολλά παράξενα πλάσματα της Τάφρου της Μαριάννας[5].

Υπάρχουν εκατοντάδες τέτοια ζωικά πλάσματα στην Τάφρο, αλλά αυτό δεν είναι το αντικείμενο μας για σήμερα.

Πες μου γιατί

Βλέποντας την εικόνα 4, αυτόματα θα σκεφθεί κάποιος σε τι οφείλεται αυτή η μεγάλη Τάφρος της Μαριάνας;  Τι είναι αυτή η Άβυσσος και πώς βρέθηκε εκεί; Οι γεωλόγοι έχουν την απάντηση.

Η Τάφρος οφείλει τη δημιουργία της στη λεγόμενη ζώνη καταβύθισης, δηλαδή σε μια τεκτονική διαδικασία που ωθεί ένα τεράστιο γήινο κομμάτι (πλάκα)  κάτω από μια άλλη (Εικ. 9, κόκκινο τόξο). Στη περίπτωση μας πρόκειται για την καταβύθιση της Πλάκας του Ειρηνικού κάτω από τη λεγόμενη Πλάκα της Θάλλασας των Φιλιππίνων. Η Πλάκα του Ειρηνικού, που βυθίζεται προς το μανδύα της Γης, κάμπτεται και ακριβώς το όριο μεταξύ των δύο πλακών εξελίσσεται σε τάφρο.

Επίσης, τα Νησιά της Μαριάνας είναι ένα κλασικό παράδειγμα νησιώτικου τόξου, δηλαδή μιας σειράς ηφαιστείων που προέρχονται από τον πυθμένα του ωκεανού (βλέπε Zone of Melting στην Εικ. 9) και  διατάσσονται στην επιφάνεια της γης σε μια καμπύλη γραμμή, που αποκαλείται ηφαιστειακό τόξο (Εικ. 9, Volcanic Arc).

Εικ. 9: Σχήμα αναπαράστασης των διαδικασιών δημιουργίας της Τάφρου της Μαριάνας και των ηφαιστειακών της νησιών. Πηγή[6]   

Στα βάθη των ωκεανών τα «εργαλεία της ζωής μας»

Θέλοντας να κλείσουμε και αυτό το γεωλογικό ρεκόρ με κάτι χρήσιμο που θα μας προσφέρει λίγη παραπάνω γνώση, θα καταφύγουμε κάτω στην Άβυσσο του Τσάλεντζερ. Για ηφαίστεια έχετε ακούσει και έχετε δει πολλές φορές. Όποτε κάποιο εκρήγνυται, οι τηλεοπτικοί σταθμοί ανταγωνίζονται ποιος θα το προβάλλει πρώτος. Ελάχιστες όμως φορές μας έδειξαν τις ενεργές υδροθερμικές καπνοδόχους στον πυθμένα του ωκεανού και τι αυτό σημαίνει  για την εξέλιξη της ανθρωπότητας και την καθημερινή μας ζωή.

Αν ήθελα να υπερβάλλω κάπως, θα έλεγα ότι χωρίς τα υδροθερμικά διαλύματα θα είμαστε ακόμα στις σπηλιές. Σίγουρα είναι πολλοί αυτοί που γελούν. Γι’ αυτό ας πάμε από την αρχή. Υδροθερμικό διάλυμα είναι ένα ζεστό νερό που προέρχεται από τα σπλάχνα της Γης και κουβαλάει μαζί του πολλά μέταλλα και θειάφι, διοξείδιο του άνθρακα και άλλα αέρια. Οι «μαύροι καπνοδόχοι» με υδροθερμικά διαλύματα ανακαλύφθηκαν για πρώτη φορά το 1979 στον Ανατολικό Ειρηνικό (Εικ. 10).

Εικ. 10: Υδροθερμικοί καπνοδόχοι στον Ειρηνικό ωκεανό. Credit: commons.wikimedia.org

Η συστηματική τους μελέτη οδήγησε στο συμπέρασμα ότι από τη δράση τους σχηματίζονται τα υδροθερμικά κοιτάσματα των διαφόρων μετάλλων και πετρωμάτων. Από αυτά δε τα μέταλλα και πετρώματα κατασκευάζονται όλα τα εργαλεία και αντικείμενα της ανθρώπινης εξέλιξης[7], με άλλα λόγια ό,τι βλέπετε γύρω μας.

Τέλος, οι λεγόμενοι «λευκοί καπνοδόχοι» περιέχουν και εναποθέτουν ελαφρύτερα ορυκτά, όπως εκείνα που περιέχουν βάριο, ασβέστιο και πυρίτιο. Είναι και χαμηλότερης θερμοκρασίας, επειδή γενικά βρίσκονται μακριά από την πηγή, στην οποία οφείλεται η θερμότητα τους.

Στην Εικ. 11 υπάρχουν 4 φωτογραφίες που απεικονίζουν α) τις διάφορες μορφές των υδροθερμικών καπνοδόχων καλυμμένων με ζωύφια, όπως γαρίδες, καβούρια, σαλιγκάρια, κ.α. και β) μαξιλαροειδείς λάβες με «δάκτυλα» (κάτω δεξιά φωτογραφία).

Εικ. 11: Υδροθερμικές καπνοδόχοι και λάβες από την Τάφρο της Μαριάνας. Credit: oceanexplorer.noaa.gov.

Cogito ergo sum

Ο Καρτέσιος (Γάλλος φιλόσοφος, 1596-1650) έλεγε πως «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω». Απλά να προσθέσουμε ότι η καλλιέργεια της σκέψης, μέσα από καινούργιες γνώσεις και μελέτες, ενισχύει την ύπαρξη μας. Έτσι, μπορεί να φθάσουμε στον προορισμό μας, χωρίς να μπερδεύουμε τα ονόματα των παιδιών και των εγγονιών μας. Είθε! 

Πηγές και σύνδεσμοι

[1] Συνέντευξη στο Φιλελεύθερο του Κύπριου ποιητή Κ. Χαραλαμπίδη, 28 Ιανουαρίου 2019. Λευκωσία

[2] https://en.m.wikipedia.org/wiki/World_Ocean

[3] https://neoiascap.com/2020/06/14/challenger-deep/geography/

[4] https://indianexpress.com/article/explained/challenger-deep-kathy-sullivan-ocean-expedition-explained-6451533/

[5] https://www.outlookindia.com/outlooktraveller/see/story/68950/8-strange-creatures-in-the-mariana-trench

[6] https://oceanexplorer.noaa.gov/okeanos/explorations/ex1605/logs/may2/welcome.html

[7] Δ. Κ. Κωνσταντινίδης (2020): Ορυκτά: Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αυτά; Φιλελεύθερος, 17 Μαΐου, Σελ. 18.